تاریخ پیدایش مساجد مترادف است با تاریخ ظهور اسلام، و گسترش آن، تابع توسعه و نفوذ این بنای مقدس در جوامع مختلف بوده است. بیشک در طول تاریخ ترکیب مساجد با فنون، فرهنگها و نگرشهای غنی جوامع گوناگون، معماری آن را به عنوان نماد معماری اسلامی رقم میزند، بهگونهای که میتوان ادعا کرد تحول در سایر بناهای اسلامی به تبعیت از تطور معماری مساجد آغاز شده است. در اینجا پرسش اصلی این است که آیا در پژوهش حاضر، با توجه به اهمیت معماری مساجد شهر تاریخی قزوین چه بهلحاظ ویژگیهای کالبدی و چه بهلحاظ دگردیسیهای تاریخی، میتوان به قواعد و چهارچوبهایی دست یافت که منتج به سیر تحول گونههای فضایی مساجد این شهر از منظر کالبدی، عملکردی و ادراکی شود؟ برایناساس، مطالعه حاضر عواملی چون فهم چیستی و چگونگی ساخت و توجه به مفاهیم اخذشده در نمونههای موردمطالعه در دورههای اوایل اسلام، سلجوقی، صفوی و قاجارِ شهر تاریخی قزوین را نیز در بر میگیرد. روش پژوهش کیفی است که بهکمک روشهای تفسیری ـ تاریخی نگاشته و اطلاعات آن بهصورت میدانی و اسنادی گردآوری شده است. درواقع، این پژوهش به بازخوانی سیر تحول در یازده گونه برقرار و ارزشمند در دورههای مذکور در شهر قزوین میپردازد و چگونگی سازماندهی فضایی و نحوه ارتباط فضای نیایشی و شیوههای تعریف فضای باز و بسته را در الگوی فضایی این مساجد از منظر کالبدی، عملکردی و ادراکی مورد بررسی قرار میدهد. نتایج حاصل از تحلیل دادهها نشان میدهد سیر تحول مساجد موردپژوهش در دورههای فوق در شهر تاریخی قزوین بیانکننده اشتراکات و تمایزات مختلف و دگرسانی در چگونگی سازماندهی فضایی و نحوه ارتباط فضای نیایشی و شیوههای تعریف فضای باز و بسته در الگوی فضایی این مساجد بوده و در هر دوره قابلشهود است.