برای هنرمندان، تاریخ مجموعه‌ای از مستندات ثابت و روایت‌های خطی از رویدادها نیست، بلکه همچون متنی برای بازخوانی و بازتفسیر است. هنرمندان معاصر ایران در آثارشان بارها به تاریخ ارجاع داده‌اند؛ به‌ویژه اینکه شخصیت‌ها و رویدادهای تاریخی و خاطره‌های جمعی دوره قاجار را دست‌مایه خلق آثار خود کرده‌اند. چراکه دوره قاجار، آستانه مواجهه ایران با تجدد و شکاف در هویت‌های سنتی و آغاز شکل‌گیری هویت مدرن بود. در مقاله حاضر، هنرمندانی که در آثارشان به بازتفسیر مضامین و نقوش دوران قاجار در بستری معاصر پرداخته‌اند، "نوقاجارگرا" خوانده شده‌اند. پرسش مقاله حاضر حول این محور قرار دارد؛ این هنرمندان با درهم‌شکستن و دست‌کاری نشانه‌های شناخته‌شده دوران قاجار و بازسازی بریکولاژگونه از نشانه‌های قاجاری، به تضادهای بیرون و درون دوره قاجار و درواقع مواجهه ایران با تجدد، پرداخته‌اند. آن‌ها در آثارشان فضایی پرچالش و پرتنش را تصویر کرده‌اند که به تعبیر میشل فوکو، می‌توان آن‌ها را آثار هتروتوپیک دانست. هتروتوپیا اشاره به فضاهای بحرانی، مخدوش، ناآرام و گاه وارونه می‌کند که تداوم و هنجارمندی فضاهای معمول و شناخته‌شده را مختل می‌کنند. فضای هتروتوپیک اغلب زمان‌پریش است و عناصر و نشانه‌هایی از گذشته را با نشانه‌هایی از زمان حال سرِ هم بندی می‌کند تا تزلزل هویت‌های معاصر و ناپایداری و سیالیت تجربه‌های مدرن را نشان دهد. بر این مبنا، در مقاله حاضر این پرسش دنبال شده است که چه ویژگی‌های هتروتوپیایی در هنر نوقاجارگرا وجود دارد؟ هنرمندان معاصر چگونه با دست‌کاری و بازسازی نشانه‌ها و خاطره‌های جمعی دوره قاجار، به بازخوانی تاریخ تجدد در ایران پرداخته‌اند؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، ابتدا به مؤلفه‌های هتروتوپیا از دیدگاه میشل فوکو پرداخته، سپس با روش‌شناسی تحلیل تفسیری به بررسی مجموعه آثار برخی از هنرمندان معاصر پرداخته شده است. نتایج نشان داد چگونه هنرمندان با ویژگی‌هایی همچون گسست مکانی و زمانی، ارتباط دیالکتیکی با گذشته، مجاورت و هم‌پوشانی تناقض‌ها، خلق فضاهای استعاری، دست‌کاری انتقادی نشانه‌ها، و سیالیت و گشودگی در تفسیر، فضایی هتروتوپیک در آثار نوقاجارگرا خلق کرده‌اند. در این آثار، هنرمندان نوقاجارگرا با سرِ هم بندیِ مجدد از گذشته و دست‌کاری هویت تاریخی، نوعی طعنه و آیرونی نقادانه به پریشانی در هویت معاصر ایران وارد می‌سازند.
