دوفصلنامه علمی پژوهش هنر

قاشق های چوبی از جمله آثار هنری هستند که به عنوان شیئ تزئینی و کاربردی در دوره های صفوی و قاجار شناخته می شوند. شناسایی و بررسی ویژگی های به کار رفته در قاشق های هر دوره، نشانگر تکرار و تداوم این ویژگی ها در تزئینات، ترکیب بندی و ساختار کلی این قاشق ها است. از آنجایی که این قاشق ها ویژگی های هنری و فنی مشابه داشته و در بازه زمانی نزد کی به هم ساخته شده اند، پرسش اصلی مقاله ای نگونه مطرح می شود که وجوه اشتراک و افتراق فنی و هنری قاشق های چوبی صفوی و قاجار چه هستند؟ و پرسش فرعی این است که در قاشق های چوبی قدیمی از نظر ویژگی های هنری، بر چه مواردی تأکید بیشتری شده و متداول ترین و پرکاربردترین ویژگی های فنی و هنری در تزئینات کدام هستند؟ هدف این پژوهش، شناسایی و تحلیل ویژگی های هنری و فنی موجود در این قاشق ها بر اساس توصیف و تطبیق آنها است تا وجوه مشترک و متفاوت آنها تعیین شده و در نتیجه با بررسی میزان اشتراکات، متداول ترین و پرکاربردترین ویژگی های فنی و هنری در آنها مشخص شوند. در این پژوهش، روش تحقیق، توصیفی- تطبیقی با رویکردی کیفی است. جمع آوری اطلاعات با بهره گیری از اسناد مکتوب صورت گرفته است. نمونه های آماری پژوهش، ۱۷ تصویر متعلق به دوره های صفوی و قاجار هستند که به صورت هدفمند انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج پژوهش نشان دادند که فرم کلی قاشق ها در هر دو دوره صفوی و قاجار، از الگوی کاملاً مشابهی پیروی نموده است و جزئیات مشترکی دارد. وجود نقوشی چون؛ هندسی، اسلیمی، گل های چند پر و نقوش حیوانی در هر دوره، نمایانگر میزان تأثیرپذیری مشترک این هنرها از الگوهای مشابه است. ترکیب بندی اجزای قاشق ها شامل؛ دهانه، دسته و تزئینات که به صورت یک تکه و چندتکه درست شده اند. تزئینات دربردارنده نقوش متنوع و مختلف با ساختار و به روش انتقالی هستند. قاشقها غالباً یک تکه و از چوب گلابی و با فن منبت و مشبک ساخته شده اند. استفاده از الگوی یکسان دهانه و دسته، هنرمندان مشترک، منطقه جغرافیایی، نوع چوب های موجود و قابل استفاده برای قاشق تراشی و محدودیت فضای طراحی و ساخت برای استفاده از نقوش متنوع تر، از ویژگی های پرکاربرد در ساخت قاشق های چوبی هستند.

کاخ عالی‌قاپو، یکی از بناهای شاخص عصر صفوی در اصفهان است که از حیث معماری و تزئینات، اهمیت بسیار داشته و علی‌رغم مطالعات انجام‌شده درباره این بنا، هنوز از قابلیت‌های ممتازی بالأخص در موضوع بررسی انواع تزئینات و آرایه‌های معماری برخوردار است. با نگاهی دقیق‌تر به نقوش موجود در تزئینات گچ‌بری (کُشته‌بری) این کاخ درمی‌یابیم که الگوهای هندسی تکرارشونده‌ای در لابه‌لای نقوش گیاهی وجود دارند که به دلایلی از قبیل؛ تراکم نقوش، ساییدگی و کم‌رنگ شدن گچ‌بری‌ها مغفول مانده‌اند. لذا هدف از این تحقیق، واکاوی و ترسیم گره‌های موجود در تزئینات گچ‌بری کاخ عالی‌قاپو و یافتن ویژگی‌های نقوش به‌کاررفته در آنها است. پرسش اصلی پژوهش این است که شاخص‌ترین گره‌ها و الگوهای هندسی پنهان به‌کاررفته در تزئینات گچ‌بری کاخ عالی‌قاپو کدام است؟ جمع‌آوری داده‌ها به صورت میدانی و کتابخانه‌ای انجام شده و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. با تجزیه و تحلیل نقوش مورد بررسی درمی‌یابیم که کاربرد الگوهای هندسی (گره‌ها) گاه به صورت واضح (مثلاً در گره‌چینی‌های سقف و پنجره‌ها) و گاه به صورت نامشهود در لابه‌لای نقوش اسلیمی و گل‌ و بوته‌های ختایی در گچ‌بری‌های کاخ عالی‌قاپو وجود دارد. این الگوهای هندسی و گره‌های پنهان شامل؛ شبکه لوزی و شبکه مربع قناس و گره‌های فرفره سر و ته، موج، هشت و چهار لنگه، سینه‌ باز، سرمه‌دان قناس، هشت و چهار لنگه طبل‌دار و شمسه و چهار سلی هستند که به واسطه تبدیل خطوط شکسته به منحنی و پوشیده شدن سطح گره توسط اسلیمی‌ها و ختایی‌ها، دچار تغییرات ظاهری شده و ویژگی‌های بصری آنها تغییر نموده‌‌اند.