دوفصلنامه علمی پژوهش هنر

قالی‌های دوره قاجار از غنی‌ترین گنجینه‌های هنری ایران است. در قالی‌های این دوره ظهور نوع خاصی از طرح وکاربری جدید برای آن مشاهده می‌شود که قالی‌های

تصویری، نمونه شاخص این تغییرات است. نقوش این دسته از قالی‌های قاجار نه‌تنها از تأثیر مضامین مختلفی همچون ادبی و داستانی دور نمانده بلکه مضامین مذهبی و صوفی‌گری را نیز بازتاب داده است. از آن جمله می‌توان به قالی‌هایی که شخصیت‌های معنوی و دراویش را نشان می‌دهند، اشاره نمود. بافتن صورت دراویش بر روی قالی‌ها را باید از پدیده‌های دوره قاجار و قسمتی از جنبش تصویرگری بر روی قالی دانست. این قالی‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: اول، قالی‌هایی که به تصاویر دراویش مزین شده و دوم، قالی‌هایی که موضوع آنها را وسایل آیینی دراویش تشکیل می‌دهد. در پژوهش حاضر، 8 نمونه از این دسته قالی‌ها موردمطالعه و بررسی قرار گرفته است؛ 5 نمونه از دسته اول و 3 نمونه از دسته دوم. لازم است بیان شود که طی مطالعات صورت‌گرفته در 5 نمونه دسته اول، محوریت موضوعی، نورعلیشاه از دراویش مشهور طریقه نعمت اللهی است. در دسته دوم، وسائل آیینی دراویش همچون نمادهایی موردتوجه قرار گرفته که درراستای بیان اهداف و محتوای مذهبی مورداستفاده قرار گرفته و ازلحاظ معناشناسی بسیار حائز اهمیت است. با بررسی نقوش این قالی‌ها می‌توان نتیجه گرفت، باورها و اعتقادات جامعه به‌عنوان بخشی مهم از تفکر جامعه و ازسویی تأثیرات غرب به نوعی در شیوه نمایش این دوره انعکاس یافته است. از یافته‌های این پژوهش می‌توان به عوامل مؤثر بر ظهور و شکل‌گیری قالی‌های تصویری با موضوع درویشی اشاره نمود که شامل تمایل به صوفی‌گری، تمایلات ملی و مذهبی، آمیخته‌شدن فضای جامعه با شعائر و آموزه‌های دینی و محوریت موضوع انسان متأثر از هنر اروپایی است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات به‌ صورت کتابخانه‌ای و فیش‌برداری انجام یافته و اطلاعات به‌دست‌آمده هم به شیوه کیفی تجزیه و تحلیل شده‌ است. معرفی قالی‌های درویشی دوره قاجار و شناسایی عوامل مؤثر بر ظهور و شکل‌گیری آنها و معرفی نقوش و عناصر نمادین مرتبط با دراویش و صوفی‌گری از اهداف این مقاله است. در این راستا نگارندگان در مقاله حاضر، درپی پاسخ به این سؤالات هستند: عوامل مؤثر بر شکل‌گیری قالی‌های درویشی چیست؟ برای بیان اهداف و محتوای صوفی‌گری از چه نماد‌ها و ابزاری استفاده شده است؟